Arno, bidelapurren babesleku
Bidelapurren mundua garai bateko gizartearen bilakaeraren alderdi ezkutu bezain garrantzitsua eta erreala izan zen. Askoren ezkutalekua eta dirudunei eraso egiteko lekua izan zen Arno.
Arno mendiko gurutzea. Argazkia: Mutrikuko Turismo Bulegoa Mendizale asko erakartzen duen mendia da Arno. Paisai aldetik bertaratzen direnak liluratuta utziko ditu. Baina paisaiez eta balio kultural eta historiko handia gordetzen duten inguruez gain, kareharrizko gorputza duen mendi eta inguruko eremu txikia bitxikeriaz jositako parajea da; ahozko tradizioz gordetako hamaika kondaira eta istorio ezkutatzen ditu hango baso misteriotsuak. Besteak beste, garai bateko gaizkile eta bidelapurrei eman zien ezkutalekua eta babeslekua mendi itxiez inguratutako parajeak.
Bizi baldintza oso gogorrak ziren garai batean, beharrak eragindako jarduera erabat erne zen: bidelapurrena. XVIII. mendearen erditik aurrera, bidelapur kuadrillak sortu ziren han-hemenka bizi zuten miseria eta txirotasunaren ondorioz. Bertan bizi ziren bidelapurrek Arno bazterrak pausorik pauso ondo ezagutzen zituzten, baita bertan biziraun ahal izateko sekretu guztiak ere.
Arnon, esaterako, Apain muinoa zeharkatzen zuen eta Santiagora bidean zihoazen erromesak eta hamaika merkatari gidatzen zituen Erdi Aroko galtzada bat hasten zen; oraindik ere bide horren zati batzuk ondo gordetzen dira artadi tartean. Galtzada horretan bidegurutze garrantzitsuena Ameikutz izan zen sasoi batean. Mutriku, Berriatua, Ondarroa, Olatz, Astigarribia, Sasiola, Markina, Mendaro, Elgoibar, Arrate edo Ziortza bidean joan ahal izateko pasabide saihestezina bihurtu zen bidegurutzea, eta hainbat lapurretaren lekuko izan zen.
Kondairak dioenaren arabera, garai hartako Robin Hood euskalduna zen Joakin Iturbe ‘Santua’. Handikiei dirua lapurtu eta maizterrei bueltan itzultzen omen zien
Bidelapur horiei buruzko kontakizun asko inguruetako herrien oroimenean geratu dira, eta gaur egun ahoz aho iritsi izan da haien oihartzun lausoa. Historiak gaizkile modura irudikatu bazituen ere, mendian ezkutuan aritzen ziren pertsonaia haiek ez ziren lapur hutsak. Asko oso estimatuak ziren herritarren artean. Izan ere, garai hartan jauntxoen aurka ere aritzen ziren bidelapurrak.
Inguruotan ibiltzen ziren horien artean ezagunenak Txomin Beltza ikazkina edo Joakin Iturbe Santua izan ziren. Diotenez, Iturbe trabukoa eskuan ibili omen zen denbora batez Gipuzkoa eta Bizkaia mugan dagoen Arnoateko lepoan. Kondairak dioenaren arabera, garai hartako Robin Hood euskalduna zen: handikiei dirua lapurtu eta maizterrei bueltan itzultzen omen zien. Gordetako dokumentuek diotenez, behin baino gehiagotan ihes egin zuen korrejidorearen hatzaparretatik, lagun zituen herritarrei esker. 1796 eta 1799 bitartean, esaterako, hainbatetan atxilotu eta espetxeratu egin zuten, baina iheslari trebea zen: Tolosako eta Bilboko espetxeetatik alde egitea lortu zuen, eta Mutrikukotik bitan ihes egitea ere lortu zuen.
Azkenean, 1799ko irailean Mallabiako Areitio auzoan harrapatu, eta itsasoz Donostiara eraman ostean, Urgull mendiko Mota gazteluan espetxeratu zuten. Antonio Javier Ajarrista fiskalak heriotza zigorra eskatu zuen Santuarentzat, “edozein hiltzeko prest” zegoela argudiatuta. Baina bere espedientearen arabera, Iturbek ez zuen inor zauritu edo hil. Ahozko testigantzen arabera, eskopetaren muturra propio okertuta zuen arrisku hori saihesteko. Ez zuten heriotz zigorrera kondenatu, baina Motako gazteluan hil zen dirudienez, garai hartako bidelapur ezagunena, giltzapean.
