Josu Santamarina: "Oso interesgarria da frankistek bereganatu zuten hori berriro herriari bueltatzea"
Asteburuan abiarazi dituzte Berriatuko Udalak, Goiko Lau Elkarteak, EHUk eta Ahaztuen Oroimenak antolatutako Legarmendi jardunaldiak. Legarmendiren garrantzia azpimarratu du Josu Santamarina EHUko arkeologoak.
Markinaldeko eta inguruetako 36ko gerrako defentsa lerroen azterketarekin jarraituz, Euskal Herriko Unibertsitatea eta Ahaztuen Oroimena elkartea Berriatuko Udalagaz eta Berriatuko Goiko Lau elkarteagaz batu dira oraingoan, Berriatuko Legarmendi mendian egon zen defentsa posizioa aztertzeko. Bertan egingo duten esku hartze arkeologikoa eta Goiko Lau Elkartean jarri duten erakusketa aurkeztu dituzte asteburuan, eta zapatu-domekarako auzolana eta bisita gidatua prestatu dituzte.
Josu Santamarina arkeologoa Berriatuko Goiko Lau elkartean zabaldu duten erakusketan. Argazkia: Berriatuko Udala
Iaz Markina-Xemeingo Baldaburun egindako indusketa arkeologikoetan bezala, Josu Santamarina EHUko arkeologoa izango da Legarmendiko esku hartze arkeologikoen burua. Haren esanetan, Markinaldean eta inguruetan “oso fronte potentea” egon zen. “Ez bakarrik lerro errepublikarra, Eusko Gudarostearen lerroa eta frankista zuena, baizik eta gainera, Markina-Xemein eta Etxebarria inguruan, oso berezia den bigarren defentsa lerro errepublikano bat eratu zen”. 2020an hasi ziren bigarren defentsa lerro hori ikertzen. “Lan fotometrikoa egin zen, topografikoa eta dena MX2 ibilbidean batu zen, iaz Baldaburun egon ginen bigarren defentsa lerroko beste bunker batzuk industen”. Eta, aurten, Berriatuko Udalaren laguntzagaz, Legarmendiko posizioan arituko dira lanean.
Lehen lerroko posizio frankista izan zen Legarmendi, eta hortik bere garrantzia Santamarinak azpimarratu duenez. “Normalean Euskal Herrian frankisten esku egon ziren leku gutxi aztertu dira, eta Legarmendik egon ziren Falangekoak eta baita italiarrak ere, Gezi Beltzak brigada italiar espainiarra. Lehen lerroko posizio frankista izan zen Legarmendi, parez pare dagoena, Milloi ingurua, errepublikarra izan zen, eta Berriatuko herrigunea ez batean ez bestean geratu zen”.
“Memoria historikoa demokratikoa eta herrikoia eraikitzeari begira frankisten gune bat ikertzeak paradoxikoa badirudi ere, berez kontrakoa da”
Ezaugarri bereziak. Ikerketa ildo horrek badaukala bere bidea eta gauza interesgarri asko egongo direla aurreikusten du arkeologoak. “Memoria historikoa demokratikoa eta herrikoia eraikitzeari begira frankisten gune bat ikertzeak paradoxikoa badirudi ere, berez kontrakoa da. Oso interesgarria da frankistek bereganatu zuten hori berriro herriari bueltatzea. Bai zentzu etikoan eta baita zientifikoan ere. Legarmendin lubaki bat eta babesleku bat daude eta ez dakigu zer aurkituko dugun. Akaso aurkituko dugu frankistek zituzten materialak. Izan daiteke munizioa, janari latak, uniforme zatiak, Euskal Herriko beste testuinguru arkeologiko batzuetan topatu izan ditugu objektu dezente. Kasu honetan ez dakigu, baina uste dut lekuak merezi duela, badituela ezaugarri batzuk oso bereziak direnak fronte osoa ulertzeko, eta gero, gainera, bando frankistaren barruan zeuden indar desberdinak ulertzeko aukera polita da”.
Gaurtik [uztailak 4] uztailaren 12ra bitartean egingo dituzte indusketak, eta horretan ariko dira bai inguruko gazte batzuk, bai EHUko ikasleak eta eurekin lanean jardungo du baita ere Madrilgo (Espainia) Complutense Unibertsitateko ikasle batek.
Lan arkeologikoan oinarrituko dira, baina kontuan hartzen dituzte baita ere Ahaztuen Oroimena elkarteak urteetan jasotako ahozko testigantzak, kartografia historikoa… Guzti horregaz Legarmendi kokatzen saiatuko dira. Bai 36ko gerran zein epe luzeago batean ere. “Legarmendi ondoan dago Legarregi baserria eta ikusi dugunez airetik ateratako argazkietan justu gerra ostean 30eko hamarkadaren inguruan abandonatu egin zuten. Hortaz, euskal baserrien egoera, mundu gerraren amaiera, nola erabiltzen zen baserri hori frontean… badago material dezente. Normalean aztertzen ez diren elementuak aztertzeko aukera eskainiko digu: mundu frankistari lotutako ikonografia, armamentua, lurraldea ulertzeko modua, errepresioa ulertzeko beste modu bat. Nafarroan hasi dira hori lantzen, eta Bizkaian ere tokatzen zaigu lan hori egitea”.
“Badago aztarnategi eskolaren zentsu hori, baina oso garrantzitsua da herritarren partaidetza”
Italiarrak Legarmendin egon izana ere interesgarritzat jotzen du arkeologoak. “Gero eta gehiago dakigu italiar faxisten inguruan, zelakoa zen euren parte hartzea gerran. Parte hartze hori, alemaniarrena bezala funtsezkoa izan zen Francok gerra irabazteko, baina alemaniarren agian gehiago ezagutzen da, batez ere bonbardaketen kontura”.
Alberto Unamuno Ahaztuen Oroimena elkarteko kidea, Josu Santamarina arkeologoa eta Jon Arriola Berriatuko alkatea Goiko Lau elkartean jarri duten erakusketan. Argazkia: Berriatuko Udala
Gizarteratzea helburu. Santamarinak argitu duenez, proiektu honen helburua ez da bakarrik teknikari batzuek lan arkeologiko bat egitea. “Egongo da lan hori, gainera ikasleekin metodologia arkeologikoaren irakaskuntza ere praktikatu nahi da, eta, beraz, badago aztarnategi eskolaren zentsu hori, baina oso garrantzitsua da herritarren partaidetza. Erakusketa ere horregaz lotuta dago, egiten dena eta lortutako informazioa gizarteratzea nahi da ahalik eta gehien, eta Legarmendi herriari bueltatzearen prozesuagaz ere lotuta dago. Gurea prozesu horretako parte bat besterik ez da”.
Goiko Laun jarri duten erakusketan alde batetik, Baldan egindako lanak jarri dituzte ikusgai, bisitariei euren lana zein den eta zer egingo duten ikustarazteko. “Nolakoa den prozedura, nortzuk egiten duten lan hori eta ateratzen diren objetuekin, nahiz eta gutxi izan, zer motatako informazioa lortu daitekeen eta zer ikasi daitekeen gerrari buruz. Dokumentu idatzietan ikusten ez diren elementuak ikustaraztea da asmoa. Katilu baten historia, esate baterako, oso interesgarria izan daiteke”. Bestalde, 36ko gerraren testuinguruan Berriatuagaz lotura duten argazki eta dokumentuak ere gaineratu dituzte.
Erakusketa ikusgai egongo da barikuan [uztailak 8] eta zapatuan [uztailak 9] 18:30etik 20:00etara. Zapatuan [uztailak 9], gainera, 09.00etatik 14:00etara Legarmendiko indusketa lanetan laguntzeko auzolana antolatu dute, eta domekan [uztailak 10], bisita gidatua egingo da indusketa gunera.
